Netwerk online belaging: gradaties, impact, incidentie, netwerk dynamiek of orkestratie

Auteur: Daniël Verhoeven

Creative Commons Naamsvermelding-Gelijk delen 3.0

Netwerk online belaging onderscheidt zich van cyberpesten omdat een communicatief netwerk actief is en niet een enkel individu.

Het is het tegelijkertijd lastiggevallen van een persoon door een groep mensen die via sociale media een actief, communicatief netwerk hebben. Er is een gradatie afhankelijk van doelstellingen en de mate van de agressie. (1) Het kan de bedoeling zijn een bepaald standpunt te neutraliseren (2) Het kan de bedoeling zijn een persoon het zwijgen op te leggen.

Men kan spreken over netwerk online lynchen wanneer de aanvallen georkestreerd zijn of het duidelijk de bedoeling is een persoon sociaal of politiek uit te schakelen. Doodsbedreigingen komen vaak voor in de laatste context.

De medeplichtigheid van de reguliere media in deze hetze heeft een extra belastend effect. Door het verspreiden van persoonsgegevens van het slachtoffer brengt men die persoon ook nog eens in gevaar offline.

Gradaties en ernst van online agressie

Orkestratie is niet altijd direct te bewijzen en het is ook niet altijd duidelijk wat de doelstellingen zijn van de aanstoker en van de ‘genetwerkte groep’ zijn. Het fanatisme waarmee de aanval herhaald wordt is een duidelijke aanwijzing. Dikwijls is men afhankelijk van grondig onderzoek om uit te maken of iets louter spontane netwerk online belaging is of georkestreerd netwerk online lynchen. Meer daarover in detail in het hoofdstukken ‘Netwerk dynamiek’ en ‘Orkestratie’.

Zelfs als er geen netwerk achter schuil gaat moet online pesten zeer ernstig genomen worden volgens communicatie publicist Jeroen Langendam. Hij stelt dat het vaak nog erger is dan offline pesten om de volgende drie redenen.

(1) Bij offline pesten kan een pestslachtoffer aan het pestgedrag ontsnappen door zich fysiek af te zonderen, terwijl online pesten het slachtoffer overal achtervolgt. Je kunt dan op elke plek, en op elk moment, worden gepest. Een pestslachtoffer is daardoor continu op zijn of haar hoede.

(2) Offline zijn misschien enkele tientallen mensen getuige van de pesterijen, maar online kunnen in theorie duizenden anderen meekijken met hoe jij gepest wordt. En een deel van die meekijkers kan (en zal) de pesterijen delen. Daardoor is de vernedering van het cyberpesten vele malen groter.

(3) Bovendien zal een online pesterij nooit verdwijnen. Een nare opmerking op het schoolplein wordt door anderen na een tijdje vergeten, maar een online pesterij kan jaren later nog opduiken en je (opnieuw) kwetsen.¹ De psychologische gevolgen kunnen dus soms ernstiger zijn dan eenmalig fysiek geweld.

Alice E. Marwick die het fenomeen van genetwerkte belaging onderzocht op basis van 37 gestructureerde interviews van de slachtoffers schrijft in haar paper wat de primaire uitkomsten van online belaging via netwerken zijn:

“Ten eerste, in navolging van eerder onderzoek, hebben slachtoffers van intimidatie af te rekenen met depressie, angst en andere negatieve emoties. Ten tweede, deze emotionele gevolgen leiden vaak tot zelfcensuur van hun kant, waardoor ze minder hun online publiek gaan opzoeken. Tot slot versterkt intimidatie via het netwerk de normen van deelnemende netwerken, ze verstevigen de grenzen tussen hen en de anderen.”²

Verbaal geweld en agressie online kunnen zich ook offline verder zetten. In het geval van de doodsbedreigingen online aan het adres van de Belgische viroloog Marc Van Ranst door Jürgen Conings was de agressie offline immanent. Conings ging zelfs gewapend naar de woning van de viroloog om hem op te wachten, maar miste zijn passage. Marc Van Ranst moest dan ook onderduiken³. In Europa is dit nog een uitzonderlijk geval maar dat is het niet overal zo. Onderzoek in Thailand wijst bijvoorbeeld uit dat online belaging en offline geweld met elkaar verbonden zijn onder Thaise jongeren⁴. In Myanmar konden generaals van het leger, tijdens het conflict van 2021-2022, oproepen tot pogroms en brandstichtingen via Facebook, zonder dat iemand dat in de gaten had. De ACLED schatte dat op 29 juli 2022 in totaal ongeveer 23.521 mensen vermoord waren⁵.

Impact

Stalken, fysieke bedreigingen, anderen aanzetten tot het gebruiken van geweld, seksuele intimidatie, racistische of op andere gronden discriminerende uitlatingen, het openbaar maken van gevoelige persoonlijke informatie, het verspreiden van valse geruchten, haatspraak en identiteits-diefstal, dat zijn allemaal strafbare overtredingen offline en dat zouden ze online ook moeten zijn⁶. Maar in de praktijk is het juridisch aanklagen en vervolgen ervan een praktisch probleem. Vergeleken met wat het kost om een aanklacht te formuleren en uiteindelijk voor de rechter te brengen is online belaging spotgoedkoop. Aan procederen zijn kosten verbonden waarvoor sommige burgers schulden moeten aangaan, een risico dat ze niet willen nemen. Ten tweede heb je online dikwijls het probleem dat je de agressor niet kent omdat hij anoniem is of omdat zijn naam niet kan gelinkt worden aan een reële persoon.

Je zou dan deze overtredingen kunnen rapporteren als stalken, om de persoonsgegevens van jouw stalker te achterhalen bij de sociale netwerk beheerder, maar we hebben hier te maken met een groep. Wie was de aanstoker? De netwerkbeheerder zou dat kunnen traceren maar die moet daar ook bereid toe zijn. En door een rare kronkel in de VS wetgeving weigeren moderators dat, want je moet kunnen aantonen met bewijs dat jouw aanvaller herhaalde malen de ‘richtlijnen van de community’ overtreden heeft.

Maar bij ‘netwerk lynchen’ kan je dat niet aantonen, want het zijn allemaal verschillende individuen die je lastig vallen en dat nadat een voor jou onbekend iemand de aanval gelanceerd heeft. Wie de aanval gelanceerd heeft is al moeilijk te achterhalen maar de medestanders kennen de aanstoker wel en ze kennen elkaar via het netwerk of daarbuiten en delen dezelfde opvatting over de kwestie die ook tot hun verontwaardiging leidde. Het zijn gelijkgezinden en ze vormen een actief communicatief netwerk⁷.

Toch geven de moderators in zo’n geval aan dat ze er niets kunnen aan doen, want het is geen stalken in de betekenis die de wetgeving in de Verenigde Staten eraan geeft. Die gaat ervan uit dat bij stalken een en dezelfde persoon herhaalde malen een andere persoon lastig valt. Op die wetgeving zijn de ‘service voorwaarden’ van de meeste netwerksites gebaseerd. Onheus lastig gevallen worden door een meute valt daar dus niet onder. Dit werd opgemerkt door onderzoekster A.E. Warwick, ze laat daarover een slachtoffer aan het woord:

“En toen ik online [intimidatie] begon te ervaren, was het ook zoiets als, het feit dat ik niet weet wie deze persoon is, maakt het in veel opzichten een beetje universeel, dus ik voel me als iedereen naast wie ik op straat loop, zoals zou de pester kunnen zijn, maar in termen van een beroep doen op bijvoorbeeld een juridische of beleidsdefinitie, past het niet, omdat deze ene persoon een selfie van mij deelde op de roddelwebsite van de school, maar er is niet geweest een tweede overtreding, en het is onduidelijk of het een grap was of niet.”⁸

Als de wet digitale diensten (meestal afgekort als DSA, digital services act) van de EU volledig uitgerold is, zou dit probleem van de baan moeten zijn want die gaat ervan uit dat dingen die offline illegaal zijn, ook online illegaal moeten zijn en ook altijd kunnen vervolgd worden, maar dat zal pas in 2024 zijn. In het laatste hoofdstuk ga ik daar dieper op in.

Incidentie van online belaging

Er is in België slechts één geval van racistische en antisemitische propaganda online bekend waar rechterlijke vervolging uiteindelijk tot een veroordeling leidde. Een vrouw die op sociale media racistische en antisemitische video’s en memes plaatste, is door de correctionele rechtbank van Turnhout veroordeeld tot zes maanden cel met uitstel voor drie jaar en 320 euro boete. Het is de eerste keer dat een Belgische rechtbank iemand veroordeelt voor het online plaatsen van haatzaaiende memes^{9 10}. Maar het ging hier niet echt om ‘netwerk lynchen, terwijl er wel degelijk verschillende gevallen van dat fenomeen bekend zijn met onder andere als slachtoffers: journaliste Tanja Milevska die stopte na herhaalde aanvallen online¹¹, Samira Atillah en Stavros Kelepouris, journalisten bij De Morgen¹², schrijfster Dalilla Hermans¹³, Arthur Joos, ex-journalist uit Gent¹⁴, VRT medewerkster Jihad Van Puymbroeck (zie verder) e.a.. De grote meerderheid van de slachtoffers zijn vrouwen en journalisten^{15 16 17}. Vrouwelijke journalisten van kleur worden online zwaar geïntimideerd^{18 19}.

Alhoewel zowel in België als Nederland ondergrondse extreemrechtse groepen^{20 21}online actief zijn zoals ‘She -Wolves’ en ‘Project Thule’ heeft dit niet de omvang van de haatgroepen in de VS. Er is zelfs een uitgebreide lijst van op de Engelstalige Wikipedia. De problemen met online belaging in de VS zijn de laatste 10 jaar dan ook enorm toegenomen²². In Europa stelt ook het Europees instituut voor gendergelijkheid dit vast.

“Door het groeiende bereik van het internet, de snelle verspreiding van mobiele informatie en het wijdverspreide gebruik van sociale media, in combinatie met de bestaande pandemie van geweld tegen vrouwen en meisjes, manifesteert cybergeweld tegen vrouwen en meisjes zich als een groeiend wereldwijd probleem met mogelijk aanzienlijke economische en sociale gevolgen.”²³

Netwerk dynamiek van online belaging

De rol van het genetwerkte publiek is ook een cruciaal deel van de het verhaal. Berichten over sociale of politieke frustraties verspreiden zich veel sneller binnen gelijkgestemde netwerken dan andere content op sociale media^{24 25 26}. Min of meer gelijkgezinde toeschouwers worden dan plots medestanders in het conflict en zo neemt een deel van het publiek tenslotte zelf ook actief deel aan de door de aanstoker begonnen netwerkintimidatie. Het fameuze ‘bandwagon effect’,  waarbij een mening eerder wordt geloofd naarmate er meer medestanders zijn voor die mening, speelt een rol.

Ook mensen die vooraf geen mening hadden over het ingenomen standpunt bij de aanval, kiezen partij. Wat dan is gebaseerd op een denkfout, het meerderheidsstandpunt is niet noodzakelijk gebaseerd op feiten. Bovendien kan het ook zo zijn dat de volgers van de aanstoker eerst gealarmeerd werden en dus eerst de kans kregen om te reageren. Wie wat te zien krijgt wordt namelijk bepaald door het algoritme van het sociale netwerk, en dat is niet neutraal. Bovendien werkt de asynchroniciteit van communicatie op sociale netwerken conflicten en ‘trolling’ in de hand^{27 28}. Zo vertrekt de eerste golf van gelijktijdige aanvallen. Daarbij moet ook rekening gehouden worden met het feit dat mensen online soms veel harder uit de hoek komen dan ze in het echte leven zouden doen. Het feit dat ze verborgen zijn achter een computerscherm maakt hen schier onkwetsbaar.

Bewuste orkestratie

Stellen dat het netwerkpubliek de aanstoker gedwee volgt is te gemakkelijk. Want één golf aanvallen volstaat niet om iemand uit te schakelen. Even cruciaal is de organiserende en orkestrerende rol van de aanstoker die de aanval lanceerde. De aanstoker kan bijvoorbeeld de aanval inzetten zonder het slachtoffer onmiddellijk te alarmeren, door niet rechtstreeks te antwoorden op een bericht van het slachtoffer, maar door dat bericht te citeren in een nieuw bericht van van hem/haar/x zelf (op Twitter door het citeren van de ‘tweet’ van het slachtoffer). Daarna is het kwestie van de aanvalsgolven te herhalen en lang genoeg vol te houden. Die machinaties blijven echter meestal goed verborgen. Maar in het geval van de smeerpartijen van de groep ‘Schild & Vrienden’ werden ze wel bloot gelegd. Die kwamen aan het licht omdat de ‘eindbaas’ (terminologie van Schild & Vrienden) van de groep, Dries Van Langenhove, zich zes maand heeft laten volgen door een VRT-journalist, Tim Verheyden voor het duidingsprogramma Pano.

Dries had niet verwacht dat de journalist dieper zou gaan graven, maar dat deed hij wel. Daarvan kon iedereen ook het resultaat zien in de Pano-reportage die aan de groep gewijd werd. Naar aanleiding van die reportage startte het parket Oost-Vlaanderen een strafonderzoek naar Schild & Vrienden²⁹. In februari 2021 werd bekend dat negen leden, onder wie Dries Van Langenhove, voor de raadkamer worden gebracht voor inbreuken op de Antiracismewet, de Negationismewet en de Wapenwet. Het werden er uiteindelijk twaalf. Vijf jaar later en na veel procedurekwesties en vertragingsmanoeuvres is het onderzoek eindelijk afgerond en kan de zaak voor de rechtbank behandeld worden. Er zijn zeven beklaagden, allemaal leden van Schild & Vrienden, vijf ontspringen de dans³⁰. Naast UNIA en oud-magistraat Henri Heimans stelt ook Jihad Van Puymbroeck stelt zich burgerlijke partij in de rechtszaak tegen Schild & Vrienden³¹. Zij was een van de slachtoffers van de intimidatiecampagnes van Schild & Vrienden.

Schild & Vrienden kwam in maart 2017 al in opspraak na een grootschalige campagne waarin men evenementen van Comac-studenten online probeerde te saboteren en zelfs doodsbedreigingen verstuurde³². Tijdens deze campagne werden ook afbeeldingen gemaakt waarop vrouwelijke studenten die lid waren van Comac verkracht werden door vluchtelingen. Toen een van deze afbeeldingen gedeeld werd door de toenmalige ondervoorzitter van Jong N-VA werd deze gedwongen ontslag te nemen³³.

Wat ze bij Schild & Vrienden niet wisten, is dat de VRT-journalist erin geslaagd was om berichten te lezen in hun besloten chatgroepen op Facebook en het chatplatform Discord. Daar gingen ze zich dagelijks te buiten aan racisme, vernedering van vrouwen, antisemitisme en naziverheerlijkig. In de chatgroepen werden ook gerichte intimidatieacties georganiseerd. Tim Verheyden zegt hierover in Humo:

“Als er een doelwit was, vaak een journalist of een linkse activist, volstond één woord: ‘Attack’ of ‘Raid’. En dan vertrok de hele zwerm om het slachtoffer online te bestoken. Het doel was altijd de doelwitten zo bang maken tot ze zwegen.”³⁴

Het vergt dus gedegen onderzoeksjournalistiek om die machinaties aan het licht te brengen en dat is wat dikwijls ontbreekt in de reguliere media, die zo afhankelijk zijn voor nieuws van de politici dat ze huiverig staan tegenover kritische en grondige ‘research’. Ze zouden wel eens een belangrijke nieuwsbron kunnen verliezen. Deze tendens werd al eerder geobserveerd door Noam Chomsky en Edward Herman in hun baanbrekend onderzoek: ‘Manufacturing Consent’³⁵. Het is ook niet altijd duidelijk of een gerucht eerst op sociale media is verschenen dan wel in de een krant of tijdschrift. Een gerucht laten vallen in een kranteninterview is in alle geval handiger en het zorgt voor een groot bereik. Sociale media zorgen dan voor de verdere verspreiding.

De case van Schild & Vrienden waarin organisatie en orkestratie van de aanval gelanceerd wordt vanuit gesloten chatgroepen is heel duidelijk. In de meeste gevallen is het niet zo kant en klaar en vergt het enig detective werk, zowel online als in de media. Hiervan vinden we een verslag terug in het artikel ‘Stalken online is strafbaar, lynchen online is dat niet’³⁶. Daar waar Schild & Vrienden gekenmerkt wordt door een heel gelaagde hiërarchie en strenge quasi militaire discipline is dat bij andere (politieke) groepen minder het geval.

De niet zo onschuldige rol van politici

De autoriteit van een enkele politicus volstaat dan dikwijls niet om een aanval te laten uitmonden in succes. In de eerste case behandeld in het artikel, is N-VA-er Theo Franken, gewezen Staatssecretaris voor Asiel, Migratie en Administratieve Vereenvoudiging in de federale Regering Michel, de aanstoker. Hij bezondigt zich zelfs aan ‘doxing’ door de werkgever en de echte naam van zijn slachtoffer bekend te maken. Op die manier was de email op haar werk eenvoudig achterhaalbaar. Dus ook daar liepen al gouw een pak scheld en dreigmails binnen. Maar aangezien over de kwestie – het verbieden van Frontnacht, het optreden van een nazi muziekgroep op de Ijzerwake – geen eensgezindheid bestond binnen de partij, slaagde hij er niet in andere leden achter zich te krijgen, ook al heeft hij zelf op dat moment 139.800 volgers op Twitter, waar de aanval plaats vindt. Ook de reguliere media vertikten het om hem te steunen, ze behandelen het feit als een ordinaire online rel³⁷. Gevolg, zijn aanval loopt op een sisser uit.

Gans anders verliep de aanvallen op politica van Ecolo, Zakia Khattabi van Ecolo die in de tweede case beschreven worden. De aanvallen werden gelanceerd vanuit het partijhoofdkwartier van de N-VA. Een vals gerucht over de onwil van de tegenpartij Ecolo werd verspreid tijdens de onderhandelingen over de regeringsformatie door de N-VA. De voorzitter van de N-VA Bart De Wever en Khattabi zaten daar beiden aan de onderhandelingstafel. Nu deden alle mandatarissen³⁸ wel duchtig mee aan de beschadigingscampagne. Dat vals gerucht dook ook meteen op in de Media³⁹ en natuurlijk ook op Twitter zoals het screenshot hieronder bevestigt. ‘s Anderdaags verliet Zakia Khattabi Twitter. Ze verwees daarbij expliciet naar het internetgeweld⁴⁰.

Die gecoördineerde aanval op Zakia Khattabi werd later hernomen naar aanleiding van de voordracht van Khattabi van rechter voor het grondwettelijk hof door Ecolo. Opnieuw werden een resem valse geruchten verspreid⁴¹. Nu sprong ook het Vlaams Belang mee op de kar. Omwille van de onophoudelijk smeerpartij besloot Khattabi uiteindelijk zelf haar kandidatuur in te trekken⁴².

De functie van de aanjager

Bovendien krijgen ze ondersteuning van iemand van buiten de partij: de invloedrijke en schijnbaar neutrale twitteraar, Rik Torfs. Zijn invloed op Twitter werd nog eens geïllustreerd in een recent steekvlam geval van online belaging, zoals blijkt uit dit screenshot van 1 mei 2023.

De verwijzing van Rik Torfs naar een van de leugens die verspreid werden door de N-VA, jaagt het conflict aan. Op dat moment heeft Rik Torfs 169.100 volgers. Torfs is niet uit Terzake weg te slaan, is ex CD&V politicus, ex-rector van de KUL en stadsgenoot van Lorin Parys toen herkozen in het Vlaams parlement voor N-VA. Ook de reguliere media spelen het spel mee en verspreiden de leugens die de partij verkondigde zonder dubbel check. Ook al werden valse aantijgingen later allemaal weerlegd. Gevolg Zakia Khattabi verdwijnt uiteindelijk van Twitter en de N-VA slaagt er in haar tijdelijk politiek uit te schakelen.

De tussenkomst van een invloedrijke maar schijnbaar neutrale aanjager die aanpikt bij de aanstoker zorgt voor extra amplificatie en speelt een cruciale rol in de doeltreffendheid van een aanval.

De medeplichtigheid van de media

Als bovendien de reguliere media, die ook beweren neutraal te berichten, kritiekloos de aanstokers volgen in hun opzet is het hek helemaal van de dam, want dan wordt het conflict naar aanleiding van die artikels terug opgewarmd op de sociale media. Dit ergerlijk schaduwspel wordt spijtig genoeg zelden belicht ⁴³.

Nina Henkens en Jihad Van Puymbroeck merken hierbij op:

“Journalisten en hoofdredacteurs kunnen ervoor kiezen om niet mee te gaan in debatten die niet alleen individuen, maar hele groepen overladen met haat en agressie.”⁴⁴

Dat de N-VA een goed georganiseerde en gestroomlijnde partij is zal niemand ontkennen maar de organisatie die de aanval aanstuurt kan ook een ‘ad hoc’ groep zijn zoals de groepen die ontstonden tijdens de pandemie. En ook zulke aanvallen kunnen verwoestend uitpakken zoals Marc Van Ranst kon ondervinden. Toch kreeg die zogezegd spontaneïteit een deuk toen aangetoond werd dat Schild & Vrienden achter de schermen een en ander aanstuurde. Sarah Melis die onder de noemer ‘Samen voor Vrijheid’ 35.000 betogers op de been bracht, bleek lid te zijn van de toen nieuwe groep Feniks, maar die bestond uit verschillende leden van Schild & Vrienden. Het Laatste Nieuws kon de hand leggen op een Telegram-bericht waarin Dries Van Langenhove Melis adviseerde te ontkennen dat ze lid was van Feniks. Ook een andere organisator van de betoging zou een lid van Schild & Vrienden geweest zijn, maar hij hanteerde volgens de DPG-kranten een schuilnaam bij het opzetten van de actie tegen de coronapas⁴⁵.

Hoe kan de Wet Digitale Diensten hierop ingrijpen?

Dat de politieke impact van ‘netwerk lynchen’ ernstig is hoeft geen betoog. Politici hebben altijd geprobeerd de media voor hun kar te spannen maar nu hebben ze daar een extra en machtig wapen bij, de sociale media. Tot welke manipulaties dit kan leiden heeft het geval van Cambridge Analitica aangetoond. Maar naast de politieke gevolgen is ook de sociale impact ernstig. Dit vroeg om politieke actie en die is er ook gekomen. In Europa was het de EU die het voortouw nam met de Wet Digitale Diensten.

De reden waarom de Wet Digitale Diensten (DSA) pas begin 2024 volledig van toepassing wordt, is omdat elke EU-lidstaat een nationale autoriteit moet aanduiden als Digitale Diensten Coördinator (DSC), die zal verantwoordelijk zijn voor het toezicht en de handhaving van de DSA op nationaal niveau (artikel 38). De Europese Commissie zelf behoudt echter onderzoeksbevoegdheden die kunnen worden uitgeoefend door middel van een onderzoek op eigen initiatief, of op verzoek van een DSC, die een mogelijke inbreuk op de verordening door een VLOP/VLOSE vermoedt die gebruikers binnen hun respectieve lidstaat treft. VLOP, staat voor ‘Very Large Online Platforms’, VLOSE, staat voor ‘Very Large Online Search Engins’. De lijst van die VLOP/VLOSE organisaties is intussen ook te vinden op de Wikipedia over de DSA. Dit wil in beide gevallen zeggen, met meer dan 45 miljoen gebruikers, (zie ook artikel 25 en artikel 33a).

De EU vraagt van de VLOP’s transparantie en verantwoording van de moderatie, het toelaten audits in situ, en ze vraagt maatregelen om risico’s voor het verspreiden van illegale content in te te schatten en te beperken. Dat is het tegenovergestelde van wat ze gewoon zijn te doen en dit kan de neutraliteit van de algoritmen bevorderen.

Diensten van online platformen moeten toegang geven aan actie mechanismen die elke persoon of entiteit kan gebruiken om om de aanwezigheid van illegale inhoud aan te geven in hun opvattingen. Deze mechanismen moeten gemakkelijk toegankelijk en gebruiksvriendelijk zijn en zijn verplicht langs elektronische bereikbaar Het is door dit kennisgevingsmechanisme dat ‘daadwerkelijke kennis’, en dus potentiële aansprakelijkheid voor de verspreiding van illegale inhoud, kan ontstaan. Deze kennisgeving moet echter zo nauwkeurig en onderbouwd zijn dat een beheerder van online platformen onrechtmatigheid kan vaststellen zonder een gedetailleerd juridisch onderzoek uit te voeren (artikel 14). Dit artikel laat toe om ‘netwerk online belaging’ en ‘netwerk online lynchen’ snel te verwijderen op vraag van gebruikers.

Het tegenovergestelde, het onterecht verwijderen van content is ook verboden volgens de wet, maar hierover gaat het niet in deze bijdrage.

1Langendam, Jeroen, “Cyberpesten en online agressie in Europa”, Schoolit, 6 maart 2020, https://schoolit.be/innovatie/blog/cyberpesten-en-online-agressie-in-europa/

2Marwick, A. E. (2021). Morally Motivated Networked Harassment as Normative Reinforcement. Social Media + Society, 7(2). https://doi.org/10.1177/20563051211021378

3Algemeen Dagblad, AD online, Ondergedoken Vlaamse viroloog in dagboek: ‘Ik liep militair Conings bij toeval mis’, https://www.ad.nl/nieuws/ondergedoken-vlaamse-viroloog-in-dagboek-ik-liep-militair-conings-bij-toeval-mis~aa8c6988/

4Timo Tapani Ojanen, Pimpawun Boonmongkon, Ronnapoom Samakkeekarom, Nattharat Samoh, Mudjalin Cholratana, Thomas Ebanan Guadamuz, “Connections between online harassment and offline violence among youth in Central Thailand”, Child Abuse & Neglect, Volume 44, 2015, Pages 159-169, ISSN 0145-2134, https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2015.04.001, https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0145213415001131.

5Wikipedia in English, “Armed Conflict Location and Event Data Project”, https://en.wikipedia.org/wiki/Armed_Conflict_Location_and_Event_Data_Project

6Unia, “Grenzen aan de vrije menigsuiting”, https://www.unia.be/nl/actiedomeinen/media-en-internet/internet/wat-zijn-haatboodschappen

7Marwick A., boyd d. (2011). I tweet honestly, I tweet passionately: Twitter users, context collapse, and the imagined audience. New Media & Society, 13(1), 114–133.

8Marwick, A. E. (2021). Morally Motivated Networked Harassment as Normative Reinforcement. Social Media + Society, 7(2). https://doi.org/10.1177/20563051211021378

9“Eerste celstraf voor verspreiding racistische memes”, De Standaard, 14/10/2021, Bron: BELGA, https://www.standaard.be/cnt/dmf20211014_91853007

10Unia, Bevestiging in hoger beroep voor eerste Belgische veroordeling van online haatzaaiende memes, 16 september 2022, https://www.unia.be/nl/artikels/eerste-belgische-veroordeling-van-online-haatzaaiende-memes

11https://www.knack.be/nieuws/belgie/de-journaliste-in-belgie-die-stopte-na-online-intimidatie-je-weet-dat-zij-beschermd-worden-en-jij-niet/

12VVJ – MELDPUNT AGRESSIE, Meldingen 2022 (stand van zaken oktober 2022), Oktober 2022, https://journalist.be/app/media/2022/10/Persveilig-MELDINGEN-AGRESSIE-2022.docx

13Dalilla Hermans, “Online haat is niet normaal”, De Standaard 2 november 2021, https://www.standaard.be/cnt/dmf20211101_97866056

14Michils, Charlotte, “Een vuist tegen online intimidatie”, April 2020, journalist.be, https://journalist.be/app/media/2020/04/Online-intimidatie-Toolkit-online-harassment-against-journalists-Def..pdf

15edactie, “Grote meerderheid vrouwelijke journalisten al geconfronteerd met online geweld: ‘Dit is een crisispunt’”, 7 november 2022, https://www.demorgen.be/nieuws/grote-meerderheid-vrouwelijke-journalisten-al-geconfronteerd-met-online-geweld-dit-is-een-crisispunt~bcda84f5/

16Germis, Marie, “E-intimidatie bij Journalisten”, Masterproef Communicatiewetenschappen afstudeerrichting Journalistiek, Academiejaar: 2018 – 2019, https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/785/491/RUG01-002785491_2019_0001_AC.pdf

17De Vriese, Bert, “Journalisten over intimidatie en geweld tijdens hun job”, Vice, 18-08-2021, https://www.vice.com/nl/article/4av8wj/journalisten-over-intimidatie-en-geweld-tijdens-hun-job

18Vanheerentals, Luc, “Vrouwelijke journalisten van kleur worden online zwaar geïntimideerd”, 7 januari 2022, https://www.dewereldmorgen.be/artikel/2022/01/07/gekleurde-vrouwelijke-journalisten-zwaar-online-geintimideerd/

19Macpherson, Aida, “(NOT) PART OF THE JOB”, Masterproef Journalistiek 2020-2021, https://journalist.be/app/media/2022/01/Aida-Macpherson-masterproef-online-geweld-tegen-vrouwelijke-gekleurde-jnl-2021.pdf

20Polfliet, Frederik, “Een blik achter het schild van extreemrechts in Vlaanderen”, Apache, 18 mei 2021, https://www.apache.be/2021/05/18/een-blik-achter-het-schild-van-extreemrechts-in-vlaanderen

21Fraihi, Hind, “Het digitale vrouwenleger van extreemrechts”, Apache, 26 september 2022, https://www.apache.be/2022/09/26/digitale-vrouwenleger-van-extreemrechts

22Pew Research Center, “The State of Online Harassment”, 13 januari 2021, https://www.pewresearch.org/internet/2021/01/13/the-state-of-online-harassment/

23Europees Instituut voor gendergelijkheid, Cybergeweld tegen vrouwen en meisjes, Publications Office, 2017, https://data.europa.eu/doi/10.2839/01152

24Brady W. J., Crockett M., Van Bavel J. J. (2020). The MAD Model of Moral Contagion: The role of motivation, attention and design in the spread of moralized content online. Perspectives on Psychological Science, 15(4), 978–1010. https://doi.org/10.1177/1745691620917336

25Miller S. A. (2016). “How you bully a girl”: Sexual drama and the negotiation of gendered sexuality in high school. Gender & Society, 30(5), 721–744. https://doi.org/10.1177/0891243216664723

26Regan P. M., Sweet D. L. (2015). Girls and online drama: Aggression, surveillance, or entertainment. In Bailey J., Steeves V. (Eds.), Egirls, ecitizens: Putting technology, theory and policy into dialogue with girls’ and young women’s voices (pp. 175–198). University of Ottawa Press.

27Hobman, Elizabeth & Bordia, Prashant & Irmer, Bernd & Chang, Artemis. (2002). The Expression of Conflict in Computer-Mediated and Face-To-Face Groups. small group research. 10.1177/104649640203300403, https://www.researchgate.net/publication/43442839_The_Expression_of_Conflict_in_Computer-Mediated_and_Face-To-Face_Groups

28Hardaker, Claire. (2010). Trolling in asynchronous computer-mediated communication: From user discussions to academic definitions. Journal of Politeness Research. Language, Behaviour, Culture. 6. 215–242. 10.1515/jplr.2010.011, https://clok.uclan.ac.uk/4980/2/Hardaker,%20C.%202010.%20Trolling%20in%20ACMC.pdf

29Parket wil Dries Van Langenhove en andere leden Schild en Vrienden vervolgen voor aanzetten tot haat en racisme, humo.be, 11 februari 2021.

30Annemie Bulté en Sam Ooghe, Het Proces Schild & Vrienden: racisme, antisemitisme en naziverheerlijking, Humo, nr. 4313, 2 mei 2023, p. 8-15.

31“Ex-VRT-medewerkster stelt zich burgerlijke partij in zaak Schild & Vrienden: “Document van 200 pagina’s over mij ontdekt””, Nieuwsblad, 16 december 2021, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20211216_93660273

32Joos, A. (20/04/2017). “Te veel communisten, te weinig helikopters”. Schamper 579

33“Ondervoorzitter jong N-VA neemt ontslag na rel over cartoon”, Knack, 18/05/17. https://www.knack.be/nieuws/ondervoorzitter-jong-n-va-neemt-ontslag-na-rel-over-cartoon/

34Annemie Bulté en Sam Ooghe, Het Proces Schild & Vrienden: racisme, antisemitisme en naziverheerlijking, Humo, nr. 4313, 2 mei 2023, p. 13.

35Noam Chomsky en Edward Herman, “Manufacturing Consent”, Pantheon Books New York, 1988, ISBN 0-394-5496-0, p. 18-25.

36Verhoeven, Daniël, “Stalken online is strafbaar, lynchen online is dat niet”, Blog: Unrvitual Us, 19-09-2022, https://unvirtual.us/2022/09/19/stalken-online-is-strafbaar-lynchen-online-is-dat-niet/

37Gysels, Arnout, “Theo Francken (N-VA) clasht met ambtenaar over Frontnacht: “Vol haat en misprijzen”, Nieuwsblad, 18 augustus 2022, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20220818_94995797.

38gjs, “Lorin Parys (N-VA) voor rondetafelgesprek van zondag: “We hebben geleerd dat het elk uur kan veranderen, vooral PS is daar straf in””, Nieuwsblad, 27 juli 2019, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20190727_04531091

39Farid el mabrouk en Hannes Cattebeke, “Informateurs dwingen alle partijen rond de tafel: nu elkaar nog willen aankijken”, Nieuwsblad, 27 juli 2019, https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20190726_04529452

40Redactie, “Khattabi zegt Twitter vaarwel”, Bruzz, 01-08-2019, https://www.bruzz.be/politiek/khattabi-zegt-twitter-vaarwel-2019-08-01

41Verbergt, Matthias,”‘Zonder Khattabi’s benoeming komt de rechtsstaat in gevaar’”, De Standaard, 11 maart 2020, https://www.standaard.be/cnt/dmf20200310_04884489

42Redactie, “Zakia Khattabi geen rechter bij het grondwettelijki hof”, De Tijd, https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/federaal/zakia-khattabi-geen-rechter-bij-het-grondwettelijk-hof/10227414.html

43Resende, Viviane & Tobar Acosta, María Del Pilar. (2018). Lynching Network: Human Rights and Midiatic Effect. Bakhtiniana. 14. 7-27. 10.1590/2176-457335719. https://www.researchgate.net/publication/329118805_Lynching_Network_Human_Rights_and_Midiatic_Effect

44Nina Henkens en Jihad Van Puymbroeck, “De door “woke” geobsedeerde pers mag zich stilaan bezinnen”, KifKif, 14/04/2023, https://kifkif.be/cnt/artikel/de-door-woke-geobsedeerde-pers-mag-zich-stilaan-bezinnen-16175

45“Organisatie achter coronabetoging heeft banden met Schild & Vrienden”, De Tijd, 25 november 2021, https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/algemeen/organisatie-achter-coronabetoging-heeft-banden-met-schild-vrienden/10349022.html